FAZLA MESAİ DURUMUNDA HAKLARIMIZ
Fazla Mesai Nedir ?
Fazla mesai, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesindeki yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Kanun'un 63. maddesine göre en çok haftada 45 saat olan çalışma süresi, iş sözleşmesi ile daha kısa olarak belirlenebilir. Haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar ise fazla sürelerle çalışma olarak nitelendirilir. İş Kanunu bununla beraber, fazla çalışma süresinin yıllık en fazla 270 saat; işçinin normal günlük çalışma süresinin ise en fazla 11 saat olabileceğini düzenlemektedir.
Çalışma Süresi ve Fazla Mesai
Çalışma süresi, işçinin işte geçirdiği süredir. İş Kanunu 66. madde kapsamındaki işçilerin işveren tarafından işyerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler, işçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler, işçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işin yapmaksızın geçirdiği süreler, ulaşım yollarının onarım ve tadili gibi sebeplerden işçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir bulunan iş yerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen süreler (…) de çalışma süresine dahildir. Ancak işverenin işin niteliğinden bağımsız olarak sosyal yardım amacıyla iş yerine götürülüp getirmeyi sağladığı esnalarda araçlarda geçen süre ve ara dinlenmeleri çalışma süresi değildir ve fazla mesainin hesaplanmasında dahil edilmez.
İşyerinde zorunlu nedenlerle işin durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra işyerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle işyerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesi, işçinin talebi ile kendisine İş Kanunu, iş sözleşmeleri ve toplu iş sözleşmeleri ile öngörülen yasal izinleri dışında izin verilmesi hallerinde işçinin çalışmadığı bu sürelerin telafisi için işçiye yaptırılacak çalışmaya, telafi çalışması denilmektedir. Telafi çalışması fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma sayılmaz.
Yapılan işin niteliğine göre, işin başlama ve bitiş saatleri işçiler için farklı şekilde düzenlenebilir. Günlük çalışmanın başlama ve bitiş saatleri ile dinlenme saatleri işyerlerinde işçilere duyurulmalı ve kararlaştırılan haftalık çalışma süresi haftanın çalışma günlerine eşit ölçüde bölünerek dağıtılmalıdır. Ancak işçi ve işveren anlaşırsa çalışma süresi haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati geçmemek koşulu ile farklı şekilde de dağıtılabilir. Haftalık olarak 45 saat aşılmasa bile günlük 11 ve işçilerin günde 7,5 veya daha az saat çalıştırılabileceği maden işleri gibi istisna işlerde azami çalışma süresini aşan çalışmalar da fazla mesai olarak değerlendirilmektedir. Buna ek olarak gece çalışması en geç 20.00'da başlar, 06.00'da sona erer ve günde 7,5 saati geçemez. Günlük olarak 7,5 saati aşan gece çalışması yapılması hali de fazla mesai olarak değerlendirilecektir.
Fazla Mesai Hakkında Yasal Düzenlemeler
Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması adına; gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde ya da işte kullanılan makineler veya araç ve gereçler için hemen yapılması gerekli acele işlerde, zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması durumunda; seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan iş yerlerinde lüzum görülürse fazla çalışma yapılabilir. Bu durumda denkleştirme uygulaması, fazla çalışma ücreti ödemesi veya fazla mesai karşılığı zamlı ücret yerine işçinin talebiyle fazla çalıştığı her saat karşılığında belirli süre serbest zaman sağlanması doğrultusunda fazla çalışmaya ilişkin haklarının işçiye iade edilmesi gereklidir.
Denkleştirme uygulaması işçinin fazla mesai yaptırılması gereken nedenlerin ortaya çıktığı yoğunlaştırılmış iş haftası ya da haftalarında, günde 11 saati aşmamak kaydı ile daha uzun sürelerle çalıştırılması ancak yoğunlaştırılmış iş haftasını izleyen haftalarda işçinin günlük normal çalışma süresinden daha az çalıştırılması suretiyle eksik çalışma yapılarak çalışma süresinin denkleştirilmesidir. İşçi ve işverenin yazılı olarak anlaşmasına bağlı olan denkleştirme dönemindeki günlük ve haftalık çalışma süreleri ve denkleştirme uygulamasının başlangıç ve bitiş tarihleri işveren tarafından belirlenir. Bu dönem 2 ay; turizm sektöründe ise 4 ay sürebilir. Toplu iş sözleşmeleri ile bu süreler 2’şer ay uzatılabilir. Denkleştirmenin kanuna uygun olması için, işçinin uygulamayı yazılı olarak kabul etmesi, yoğunlaştırılmış çalışmanın yapıldığı haftalarda dahi günlük çalışma süresinin 11 saatten fazla olmaması, denkleştirme dönemi sonunda ortalama haftalık çalışma süresinin 45 saati aşmaması gereklidir.
Fazla mesai için ücret ödemesi, haftalık 45 saati ya da günlük 11 saati aşan her saat başına normal saat başı ücretin fazla çalışmada %50 ; fazla sürelerle çalışmada %25 arttırılması suretiyle yapılır.
Örneğin 2024 yılı için 17.002,00 TL asgari ücretle çalışan ve haftalık çalışma süresi 45 saat olan bir işçi 50 saat çalıştırılmışsa aşan 5 saat fazla çalışma için ücret hesaplaması:
17.002 : 180 = 94,45.. (günlük saat başı ücret)
94,45 x 50/100 = 47,225 (%50 fazlası)
94,45 + 47,225 = 141,675 (aşan saat başı ödenmesi gereken miktar)
141,675 x 5 = 708,375 TL fazla mesai ücretine hak kazanır.
Örneğin haftalık 7.000,00 TL ücretle çalışan ve haftalık çalışma süresi 45 saat olan bir işçi bir gün 13 saat diğer günler toplam 32 saat çalıştırılmış ise haftalık 45 saat aşılmasa bile günlük çalışma süresi 11 saati geçtiğinden 2 saat fazla çalışma için ücret hesaplaması:
7000 : 45 = 155,55.. (günlük saat başı ücret)
155,55 x 50/100 = 77,775 (%50 fazlası)
155,55 + 77,775 = 233,325 (aşan saat başı ödenmesi gereken miktar)
233,325 x 2 = 466,65 TL fazla mesai ücretine hak kazanır.
Örneğin haftalık 7.000 TL ücretle çalışan ve haftalık çalışma süresi 35 saat olan bir işçi 45 saat çalıştırılmışsa aşan 10 saat fazla sürelerle çalışma için ücret hesaplaması:
7000 : 35 = 200 (günlük saat başı ücret)
200 x 25/100 = 50 (%25 fazlası)
200 + 50 = 250 (aşan saat başı ödenmesi gereken miktar)
250 x 10 = 2500 TL fazla sürelerle çalışma ücretine hak kazanır.
Dikkat edilmelidir ki Fazla Çalışma Yönetmeliği’ne göre fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz. Bu süre sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır. Yönetmeliğin 10. Maddesine göre ise işveren, fazla çalıştırma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. İşçilerin fazla mesai ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte ödenmeli ve ücret bordrolarında, ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilmelidir.
- Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine fazla çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 30 dakikayı; fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 15 dakikayı serbest zaman olarak kullanmayı tercih edebilir. Bu durumda işçi hak ettiği serbest zamanı, 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya iş yerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren çalışma süresi içinde, aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.
Fazla Mesai Ücretinin Ödenmemesi
İşveren tarafından işçi ücretlerinin kanun hükümleri veya sözleşme şartlarına uygun olarak hesap edilmemesi veya ödenmemesi veya kısmen ödenmesi halinde İş Kanunu madde 24/II-e kapsamında iş akdi haklı nedenle derhal feshedilebilir. Ücretini alamamak işçi açısından haklı nedenle fesih hakkı oluşturduğu için herhangi bir bekleme süresi veya ihbar süresine gerek yoktur.
Fazla mesai ücreti bir işçilik alacağıdır ve kural olarak normal çalışma ücreti ile birlikte ödenir. İş kanunu madde 34’e göre ödeme gününden itibaren 20 gün içinde mücbir bir neden dışında ücreti ödenmeyen işçi, iş görme borcunu yerine getirmekten kaçınabilir. Fazla mesai ücreti için 20 günlük süre, normal çalışmaya ait ücretlerle birlikte ödeneceğinden normal ödenmesi gereken ücretin verilme tarihinden itibaren başlayacaktır. Ayrıca fazla mesai ücreti normal çalışma ücretinin ödendiği tarihte ödenmemişse yapılmayan ödeme için gecikme faizi olarak yine İş kanunu 34. maddesine göre mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı (2024 için %55) uygulanır. Ödeme yapılmaması nedeniyle iş görme borcunu yerine getirmeyen işçinin, iş sözleşmesi çalışmadığı için feshedilemez ve yerine yeni işçi alınamadığı gibi işleri başkalarına yaptırılamaz.
Bir işçilik alacağı olduğu için fazla mesai ücreti konusunda yaşanan uyuşmazlıklarda görevli mahkeme İş Mahkemeleridir. Fazla mesai ücreti almaya hak kazanan işçinin ücreti, işveren tarafından ödenmemesi veya kısmi ödenmesi halinde iş mahkemesinde dava açılması için öncelikle dava şartı olan arabuluculuğa başvurulması gerekmektedir. Fazla mesai ücreti alacağı beş yıllık zamanaşımına tabiidir ve bu süre fazla mesai ücretinin ödenmesi gerektiği tarihten itibaren başlar. Dolayısıyla dava açıldığı takdirde davanın açılması tarihinden itibaren geriye doğru son 5 yıl içindeki fazla çalışma ücretleri hesaplanacaktır.
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptığını iddia eden işçi bu iddiasını ispatlamakla yükümlüdür. İşverenin ise fazla çalışma yapılıp yapılmadığına dair kayıt tutma yükümlülüğü vardır. İşçi fazla mesaisini ispatlamak adına işyeri kayıtları, ücret hesap pusulaları ve bordrolar, iş yerine giriş çıkışı gösteren belgeler ve işyeri iç yazışmaları gibi fazla çalışma yaptığını destekleyecek her türlü yazılı belgeyi kullanılabilmektedir. Herhangi bir yazılı delilin bulunmadığı hallerde tanıkla da ispat edebilir. Ancak bordrolarda fazla çalışma tahakkuku varsa ve ödemeler buna göre yapılmışsa yazılı delille ispat, işçinin fazla mesai ödenmediğine dair bordroda ihtirazi kaydı olmadıkça zorunludur.
Fazla Mesainin Sınırları
Yıllık 270 , haftalık 45 ve günlük 11 saat gibi süre sınırlarının yanı sıra fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma işçinin onayına bağlıdır. Her ne kadar işçilerin fazla çalışma yapabileceği düzenlenmiş olsa da işveren işçiye istediği her zaman, koşul ve miktarda fazla mesai yaptıramaz. Bununla birlikte İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinin 8. maddesine göre; 18 yaşını doldurmamış işçilere, onayları olsa bile sağlık nedeniyle fazla çalışma yapamayacak işçilere, gebe ya da yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçilere, kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere, yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılması yasaktır. Ayrıca işyerinde üst düzey yönetici olarak çalışan yönetici konumunda olan işçiye, aynı yerde görev ve talimat veren başka üst düzey yönetici de olmaması halinde çalışma gün ve saatlerini kendisinin belirlediği kabul edileceğinden bu durumda fazla mesai yaptığına yargıtay içtihatlarına göre hükmedilmemektedir.
Her meslek grubunun şartları ve çalışma şekli farklı olduğundan fazla mesai olup olmadığı somut olaya göre araştırılmalıdır. Son olarak fazla çalışma saatlerinin belirlenmesinde davacı işçinin talebi aşılmamalıdır.
Stj. Av. SUDE ÖNER